zarf (dilbilgisi) ne demek?

Zarf veya belirteç; bir fiilin, fiilimsinin, sıfatın veya başka bir zarfın anlamını yer, zaman, durum ve miktar bakımından niteler. Zarflar, fiile yöneltilen neden, ne zaman, nereye, ne kadar ve nasıl sorularının cevaplarını oluşturur. <u>Aşağı</u>, <u>yukarı</u>, <u>nazikçe</u>, <u>çok</u>, <u>az</u>, <u>fevkalâde</u>, <u>en</u>, <u>ileri</u>, <u>geri</u>, <u>şimdi</u>, <u>geç</u> gibi kelimeler cümle içerisinde zarf olarak kullanılabilir.

Türkçede pek çok sıfat aynı zamanda zarf olarak da kullanılabilir. Bu sebeple bir kelimenin zarf mı, sıfat mı olduğu tespit edilirken cümledeki işlevi ve diğer kelimelerle ilişkisi incelenir. Sıfatlar gibi zarflar da tek başına kullanıldıklarında (zarf görevinde kullanılmadıklarında) isim hâline gelir (adlaşır).1

Çeşitleri

Zaman zarfı

Fiilde belirtilen eylem veya hareketin ne zaman yapıldığını bildiren kelimelere veya kelime gruplarına zaman zarfı denir. "Dün, bugün, yarın, akşam, kışın, geceleyin, ilkin, şimdilik, yine, demin, daha, hâlâ, henüz, derhal, bazen" gibi kelimeler, cümlede zaman zarfı görevinde kullanılabilirler. Fiile sorulan "Ne zaman?" sorusunun yanıtı zaman zarfıdır:

  • Ağabeyim <u>henüz</u> gelmedi.
  • Babam eve <u>şimdi</u> geldi.
  • Kendimi <u>henüz</u> sınav için hazır hissetmiyorum.
  • Test sonuçları elimize <u>bugün</u> ulaştı.
  • <u>Yarın akşam</u> sınıfça tiyatroya gideceğiz.

Durum zarfı

Durum veya hâl zarfları fiillerin durumlarını anlatan; fiilde bildirilen hareketin nasıl yapıldığını bildiren kelimelerdir. Hemen hemen bütün niteleme sıfatları zarf olarak da kullanılabileceğinden, sayıları oldukça fazladır. Hızlı, hızla, tek tek, iyice, sora sora, geze geze, böyle, şöyle gibi kelimeler ve kelime grupları durum zarflarına örnek olarak verilebilir.

Durum zarflarının cümle içinde ayırt edilebilmesi için fiile nasıl sorusu sorulur:

  • Adam <u>koşarak</u> yanımıza geldi.
  • Bardağı <u>yavaşça</u> masaya bıraktım.
  • Otomobili, sürat limitine rağmen, çok <u>hızlı</u> kullanıyordu.

Bir fiil, birden fazla durum zarfı tarafından nitelenebilir:

  • Mermerleri <u>ova ova</u>, <u>iyice</u> temizledim.

Sonuna vasıta eki (-le) eklenen pek çok kelime cümlede durum zarfı görevinde kullanılabilir:

  • Azarlamak yerine <u>güzellikle</u> anlatmalısın.
  • Odanın kapısını <u>hızla</u> kapattım.
  • Öğretmen öğrencilerine <u>sevgiyle</u> bakıyordu.
  • Sanatçı, resimdeki ince detayları <u>özenle</u> boyadı.

Miktar zarfı

Miktar veya nicelik zarfları; fiilleri,zarfları, fiilimsileri ve sıfatları miktar, derece, ölçü bakımından etkileyen ve sınırlayan zarflardır. <u>Biraz</u>, <u>fazla</u>, <u>çok</u>, <u>daha</u>, <u>en</u>, <u>pek</u>, <u>az</u> gibi kelimeler miktar zarflarına örnek olarak verilebilir. Cümlede nicelik zarfını bulmak için sıfat veya zarfa "ne kadar" sorusu sorulur.

  • Başarılı olabilmek için <u>çok</u> çalışmalıyım.
  • Dolaptaki sütten <u>biraz</u> içtim.
  • Kendini turnuvadan önce <u>fazla</u> yormamalısın.

Yer-yön zarfı

Fiilleri, yer-yön bakımından belirtir. <u>İleri</u>, <u>geri</u>, <u>aşağı</u>, <u>yukarı</u>, <u>beri</u>, gibi kelimeler sıklıkla kullanılan yer-yön zarflarıdır:

  • Biraz <u>ileri</u> gidin.

Yer-yön zarfları ismin hâl eklerini almaz:

  • <u>Aşağı</u> indim. ("aşağıya" hâli isimdir)
  • Biraz <u>öte</u> git. ("öteye" hâli isimdir)
  • <u>İleri</u> doğru koşmaya başladı. ("ileriye" hâli isimdir) Hal eki alan yer-yön kelimeleri zarf olmaz.

Soru zarfı

Fiilleri ve fiilimsileri soru yönünden etkileyen zarflardır: neden, niye, niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar vb. Zarfları bulmak için sorulan soruların tamamını kapsar.

  • Buraya <u>nasıl</u> geldiniz?
  • Eve <u>ne zaman</u> varırız?
  • Kırmızı Başlıklı Kız kurda "<u>Neden</u> senin ağzın bu kadar büyük?" diye sordu.
  • <u>Niçin</u> gökyüzü bu kadar mavi?
  • Sizin bahçeniz <u>niye</u> bu kadar geniş?
  • Şehrimizi <u>nasıl</u> buldunuz?
  • Yeni elbisemi <u>nasıl</u> buldun?
  • Yolculuk <u>ne kadar</u> sürüyor?

Bazı önemli konular

Daha önce belirtildiği üzere isim soylu pek çok kelime hem sıfat hem de zarf olarak kullanılabilir:

  • Eski evimizdeki eşyaları <u>yeni</u> eve getirdim. (niteleme sıfatı)
  • Eve <u>yeni</u> geldim. (zaman zarfı)

Bir ismi niteleyen kelimeler -bu isim cümlenin yüklemi olsa dahi- sıfattır:

  • <u>Hızlı</u> bir yarışçıydı. (sıfat. "Yarışçı" kelimesi isimdir. "-di" ek-fiili ile yüklem yapılmıştır.)
  • Otomobili çok <u>hızlı</u> kullanıyordu. (zarf. "Kullanmak" fiildir.)

Zarflar genellikle fiilden hemen önce kullanılır:

  • Fasulyeler <u>iyice</u> büyüdü.

Adlaşma

Zarflar isim soylu kelimelerdir. Cümlede zarf görevinde kullanılmadıklarında yeniden isme dönüşürler:

  • İşlerin yolunda iken <u>yarınını</u> düşünmeli ve yatırım yapmalısın. (isim)
  • <u>Yarın</u> okula gidecek misin? (zarf)

Kaynakça

Literatür

  • Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

Orijinal kaynak: zarf (dilbilgisi). Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

  1. Ergin 280

Kategoriler